Nakaligtaan, at sabihin nang naiwaglit ko ang tula, at para itong maleta na natabunan ng libo-libong maleta, bag, at kargada sa kung saang lupalop. Hindi ko maipagpatuloy ang biyahe, sapagkat ang isang maleta ay makapagtataglay ng epiko ng pakikipagsapalaran o kaya’y walang katumbas na yaman, at binabagabag ako ng panghihinayang sa naglahong minamahal.

Hinahanap ko ang aking tula at hindi ko matagpuan.

Nagtanong-tanong ako sa bawat makasalubong, at isinalaysay ang aking pagpapabaya, hanggang isang araw ay makilala ang pilay na lalaking palaboy at ituro niya ang bodega na maaaring nagtatago niyon. Bagaman may pag-aalinlangan ay pumunta ako sa sinabing kalye at numero ng lugar. Sumapit ako nang maghahatinggabi, at nang tumimbre sa pader ay sumalubong ang matandang babae. “Ano ang kailangan mo, iho?” usisa niya.

Isinalaysay ko ang pagkawala ng aking tula, na nakasilid sa plastik, at nagbaka-sakaling doon sa bodega ng matanda napadpad.

Napangiti ang babae, at dumukot sa bulsa ng kaniyang gulanit na palda. “Ito ba ang hinahanap mo?” sabay pakita ng naninilaw na larawan ng dalagang matikas, nakangiti, at may asul na titig.

Imbes na tumugon ay pumikit ako at bumuka ang aking bibig, at mula sa aking lalamunan ay umahon ang mga kataga na parang libo-libong maleta, bag, at kargadang may tatak at pangalan na pawang iniluluwal sa mga paliparan at pantalan. Tumakas sa aking pilik at talukap ang luha, at sumisigaw sa aking pilipisan na hindi ko na kaya pang tumula. Napatungo ako at humagulgol.

Walang ano-ano’y may tumapik sa aking balikat, at pag-angat ko ng ulo’y bumungad sa aking harap ang babaeng nasa larawan, at bumibigkas ng mga talinghaga na hindi kailanman, aniya, kahit minsan, naghunos na banyaga.

Elizabeth Taylor, Liza Todd, at Mike Todd. Kuha ni Tony Frissell, 1957.

Salamangka ng dila, pasukin ang laberinto ng pahiwatig na ang kanan ay kaliwa, at ang kaliwa ay mananatiling kaliwa. Ilabas ang mga salita mula sa bulsa, pagtagni-tagniin, ilatag sa sahig, at hayaang ang tanikala ng mga pakahulugan ay kusang magpundar ng mga batas at pamantayan. Masdan ang bahaghari ng mga damit, ulam, at laruan. Maglaro sa katauhan at ikubli ang hulagway sa kurtina ng mga anino. Lumakad upang tumuklas; lumakad upang maligaw. Tagpuan ng inaapi, ito rin ang tambayan ng tarantado’t sungyaw. Anuman ang piliin, lumakad kahit nakapikit at lumayo sa ekosistema ng panaginip. Banatin ang mga buto at litid habang umaandar ang elektronikong salawal, umulinig sa mga tinig na nasa eskaparate at tindahan, tumugon sa mga tanong, umiling o tumango ayon sa itinitibok ng layaw o libog, humandang matalisod at madapa, at kung sakali’t mapangudngod ay ingatan ang dila. Sapagkat ang dila ang magliligtas sa iyo, at magsasabi: Ako ang Simula at Ako ang Wakas! Ikaw na nagtataglay ng katotohanan ay malayang maghain ng kasinungalingan, gaya ng itinatadhana ng demokrasya at posmodernong sining, upang kahit paano, kahit sandali, ay maunawaan ko mula sa magagarang pasilyo at pader, ang diskurso ng tuwid, dalisay, at apoy.

“2K Mall,” tulang tuluyan ni Roberto T. Añonuevo, 13 Pebrero 2012.

Isla de Santa Cruz. Kuha ni Bobby Añonuevo. Mayo 2012.

Sumusulong ang Siyudad de Zamboanga, dumarami ang wika sa pangangalakal, at hindi ito maikakaila ng pagdagsa ng mga turista sa paliparan o pantalan kahit hindi pista. Maliit ngunit siksik, ang heograpiya sa wari mo’y laberinto ng mga habing Yakan kung hindi man lalang-banig ng Sama o Badyaw. Makikitid ang lansangan at magagara ang plasa, ang paglalakad sa saliw ng awiting Chabacano ay malaya mong isiping paglalakad ni Rizal o pagsalakay ni Pershing, ngunit mananatiling panatag gaya ng Masjid Salahuddin at bukás na bukás, gaya ng tanikala ng mga paaralang may angking pasensiya o toleransiya. Kung magawi man sa Paseo del Mar at tumoma pagsapit ng takipsilim ay aasaming makatapak muli sa mamula-mulang bahura ng Isla de Santa Cruz habang sumisikat ang araw kinabukasan. Bago lumunsad ay maaaring mapukaw ang pansin ng Fort Pilar, saka mo magugunita na ang mga kanyon at pananampalataya ay gaya ng digmang nagsisilang ng kapatiran, at nagtitipon sa mga tao na may kani-kaniyang panalanging ang katuparan ay nasa pagkatunaw ng isang bungkos ng kandila.

“Balanghágan,” ni Roberto T. Añonuevo, 20 Mayo 2012.

Habing Yakan. Kuha ni Bobby Añonuevo. 2012.

Banig ng Badyaw. Kuha ni Bobby Añonuevo. Mayo 2012.

Paseo del Mar. Kuha ni Bobby Añonuevo. Mayo 2012.

Hango mula sa Dharma para sa Pamayanan, ni Dusum Khyenpa.
Halaw sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo.

Sa lahat ng diskursong winika ng ganap na maláy na Buddha Shakyamuni, binabanggit lagi ang paraan ng paghutok ng isipan. Napakahalaga na gabayan at bantayan ang sariling isipan.

Sa simula’y importanteng pahupain ang ligalig na isip. Pagsapit sa kalagitnaan ay patatagin pa ang payapa. At sa wakas, mahalagang tandaan ang pansariling pagtuturo upang mapalawig lalo ang katatagan.

Mula sa karunungang nag-ugat sa pagkatuto’y dapat mabatid ang mga pagdurusa. Mula sa karunungang nagmula sa pagbabalik-tanaw ay dapat supilin ang mga pagdurusa. Mula sa karunungang sumibol sa pagbubulay, kailangang bunutin sa pinakaugat ang iyong mga pagdurusa.

Napakahalaga, mula ngayon, na pagpagin natin sa ating mga balabal ang niyebe.

Totem, ukit ni Ernesto Dul-ang. Kuha ni Bobby Añonuevo, 2012.

salin ng tulang tuluyan ni Alex Skovron.
salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo.

Ang panahong iyon, ani Turgenev, na ang pagsisisi ay gaya ng pag-asa, at ang pag-asa ay gaya ng pagsisisi, at pumanaw ang kabataan bagaman hindi pa sumasapit sa pagkatigulang. At mailap sa atin ang mga pakahulugan, nakadapo sa likod ng ilusyon ng salamin, at kumakawala ang mga katwiran, at ang mukha ay naghuhunos na katwiran, at ang katwiran ay basta makapangatwiran. Higit sa paliwanag ang ilang bagay, na ang sinisikap nating mahalukay ang siya nating ibig kalimutan, at kalimutan ang pinaghihirapan nating tandaan. Pagsapit sa mga lalawigan, anung gaan ang pag-akyat sa talampas sa lilim ng makukutim na ulap, anung gandang salungatin ang nilimbag na bangin ng maingay na kapatagan. Ngunit ang lungsod ng gunita ay nakatimo sa likod ng hulagway ng langit—tulad ng dambuhalang sasakyang biglang iniladlad pababa, padausdos sa kahanga-hangang kisame sa likod ng bakood, na ang gilid na ilalim ay tampok ang nakapangangalisag na hubog at sirkito—upang uyamin tayo sa walang hanggang ringal, o tawagin tayo sa paglalakbay na walang balikan. Ngunit kapag tayong nakinig ay hindi banyaga ang musika; kilala nito tayo hanggang kaloob-looban. Magpapaikot-ikot tayo, magsisisi at mag-aasam, makikibaka upang upang tuklasin ang solidong bahagi sa pagitan ng ilog at batuhan. Kapag muli tayong tumingala, maglalaho ang monolito. Kakalmutin natin ang himpapawid para humanap ng dahilan at magpapalit-palit ng kahulugan. Sasambahin natin ito, at tatawaging Maykapal. O pipiliing pumagitna, gaya ng winika ni Montale, sa pag-unawa ng wala at labis; ang lalawigan ng makata o nating lahat.

Pulo ng mga Kaluluwa, oleo sa kambas, pintura ni Arnold Boecklin, 1883. Dominyo ng publiko.

Humaharap ang bangka sa iyo upang tanggapin ang wakas, na ang habagat o lindol ay maghahatid ng sakuna samantalang sinisikap mag-uwi ng mga isda sa dalampasigan ang pangkat magdaragat. Ano ang silbi ng layag o timon, kung ang umaasam sa iyong kaligtasan ay kabiyak na hinaharang ng pader ng ulan? Naiwan sa laot ang tinig ng lumba-lumba’t balilan, at marahil dahil sa gutom ay naisip mong awit iyon ng sirenang tumataghoy. Lumingon ka at tiyak malulunod. Tumingala ka at nilamon ng ulap o ulop ang paraluman. Pumikit ka at magdasal. Pumikit ka at kung sakali’t maluha ay malalasahan ang alat na katumbas ng di-maliparang uwak na gamba sa kawalan.

(“Pabungkál-batáng,” tulang tuluyan © ni Roberto T. Añonuevo. 2012.)

Magsisimula ang salinlahi, at ikaw ang tagapaghatid ng binhing mula sa kaitaasan. Sasambahin ng daigdig ang salita mo, ang salitang ang totoo’y inusal ko’t inagaw mula sa bibig mo, ngunit mabibigong maunawaan ang pahiwatig at kaisipang magpaparami ng mga tao. Lalago ang iyong kayamanan, gaya ng itinanim na punongkahoy at aklat, at inaasahan mong likás lamang sa amin ang magnasa sa materyal nang higit sa kailangan. Galante kang magpupundar ng mga bahay sa dumaraming demonyito’t anghel. Ikaw ang sentro, na may puwersang sentripetal na magpapainog sa mga planeta, gayunman ay ipapaubaya sa kabiyak ang liwanag sa loob ng tahanan. Kahit hindi naisin, sisibol sa iyong hapag ang sutil na bunso na susuway sa utos o payo. Magdadabog siya’t aangil kapag hindi nasunod ang layaw, ngunit dahil taglay mo ang pasensiya ng tigulang ay gagamitin ang sinturon upang ipaunawa ang bisa ng latay at hagupit. Pailalim na tititig sa iyo ang anak, at isasadula niya ang musmos na tigreng gumagagad sa madudugong pangangaso. Maisasaloob niya ang gutom at ang tadhana ng pagtindig sa sariling mga paa, hanggang ang kagubatan o lungsod ay maipatong niya sa rabaw ng kaniyang palad o kamao. Matutuklasan niya ang dungis sa mukha kapag pinahid ng bisig ang pisngi; at ang dungis na ito na matagal nang isinusumbat sa ninuno ay hindi pala kasalanan bagkus isang anyo ng pagpupugay. Matututuhan niyang patawarin ang daigdig, at pagtawanan ang sarili, na para bang pagtanggap sa walang katuparang pag-asa. Titingalain niya ako bilang kapatid, at mananakop kami ng ibang lupain at tubigan kahit sa guniguni, at magiging ama rin balang araw, handang ipagmalaki ang ngalan mo ngayon at magpakailanman.

“Sa ngalan ng Ama,” tulang tuluyan ni Roberto T. Añonuevo © 2012.

Sumibad ang dyip sa daan. Sumibad ang sarikulay na dyip na sakay ang sampung pasahero sa walang hanggahang daan. Ang daan ay kalyehon at haywey sa loob ng parisukat sa loob ng bilog, at ang bilog ay isang tuldok sa puso. Ang sampung pasahero ay sampung identidad na iisa ang katawan, ngunit kung ito ang itinitibok ng puso ay walang makaaalam. Iisang katawan at sandaang kalooban. Kung paano mo nauwaan ang mga pasahero ay pag-unawa sa dyip na umaandar o nakahinto.  Samantala’y parang bandila ang mga kulay, iba ang nakapahid sa balát at iba ang balát sa ilalim ng bálat. Itatanong mo kung dyip nga ba iyan o banderitas sa pista at halalan. Sumibad at huminto ang dyip. Naglaho ang mga kalye, at walang kanto ng kanan o kaliwa. Saan daan ka sumibad? Kung ako ang tsuper mo’y isasakay kita tungo sa kalawakan ng itim. Ngunit hindi ako tsuper, bagkus malaya mong isiping batas na itatakda ni Newton o Galileo.

["Aralin sa Dyip," tulang tuluyan © ni Roberto T. Añonuevo, 26 Nobyembre 2012]

salin ng “Laquelle est la vrai?” ni Charles Baudelaire
salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo

Alin ang totoo?

May kilala ako noon na nagngangalang Benedicta, na pinasisigla sa ideal ang paligid at nagtataglay ng mga matang sumisinag ng pag-asam sa kadakilaan, kagandahan, karingalan, at sa lahat ng bagay na nagdudulot upang maniwala ang sinuman sa inmortalidad.

Ngunit ang mapaghimalang kabataang binibini’y napakarikit para mabuhay nang matagal, at totoo, matapos kaming magtagpo sa unang pagkakataon ay namatay siya. At sa araw na kahit ang mga sementeryo ay nabalani ng insensaryo ng taglagas, ako na mismo ang naglibing sa kaniya. Oo, ako ang naglibing sa kaniya, na ipinaloob ko sa mahalimuyak na kabaong na mahigpit ang pagkakalapat ng matitigas na kahoy, gaya ng mga baul mula sa malayong India.

At habang ang aking paningin ay nakapako sa pook na pinagbaunan ng aking kayamanan, bigla kong nasilayan ang munting nilalang na kahawig ng yumaong Benedicta at siya, na nagpapapadyak nang masidhi at nagwawala, ay bumunghalit ng halakhak saka nagsisigaw: “Ako ito, ang tunay na Benedicta! Ako ito! Ang sikat na puta! At bilang kaparusahan sa iyong pagiging hangal at bulag, iibigin mo ako gaya ng katangian ko!”

Nagngalit ako’t tumugon, “Hindi! Hindi! Hindi!” At upang maigiit ko ang aking pagtanggi, sumikad ako nang marahas sa lupa at bumaon ang aking binti hanggang tuhod sa sariwang tabon sa hukay. At gaya ng lobo na nabitag, nananatili ako magpahangga ngayon na bihag, at marahil magpakailanman, sa libingan ng Ideal.

Sumapit ang sandali na mapagmaramot ang panahon, at ang espasyo ay sinusukat kada metro na magtatadhana ng ginhawang tinutumbasan ng pribilehiyo at salapi. Naiimbento ang dingding at ang partisyong kundi kurtina ay karton; at minamahalaga ang ilaw, tubig, at bintana na pawang ekstensiyon ng aliwalas. Mananaginip ka marahil ng silid, gaya ng kawikaan, na kapag pinasok ay magbubunyag ng sanlibo’t isang silid. Buksan ang pinto sa silid at maaaring makatuklas ng bighani ng salamin sa pader, kisame, at sahig. Masdan ang sarili sa salamin, at ang salamin ay mauunawaan mong silid pa rin na nagtatala ng mga hulagway, tunog, at testura ng mga panauhin. Magtungo sa ibang silid at baka makatuklas ng bakas, mantsa o halimuyak, o kaya’y lihim na kalansay o naiwang salawal o nakaligtaang selfon, ngunit anuman ang bumunyag ay ipagpalagay na karagdagang karanasan. Mapagtitiyagaan ang masisikip na silid na gaya ng bartolina, kapag kapos sa salapi at nagmamadali. Mapanghihinayangan ang maluluwag na silid, kapag nag-iisa’t malayo ang tinatanaw. Marami pang banyaga’t pansamantalang silid na maaaring pasukin mo, may bagyo ma’t may dilim, hanggang sumapit ka sa aking silid upang tanungin ko ng sukdulang tanong na hindi kayang ipaloob sa alinmang silid, at ang tugon mo ay hindi kailanman maisisilid sa gaya ng mga salitang ito.

“Silid,” tulang tuluyan © ni Roberto T. Añonuevo, 10 Enero 2013.

Nakasakay marahil siya sa simoy, at gaya ng kalapati, ay tumatawid sa malalayong pulo. Nauulinig niya ang sagitsit ng elektrisidad sa alapaap, at pumapasok sa kaniyang likás na radar ang eroplano o barko ng mga guniguning kalakalan. Kumakapit sa kaniyang mga balahibo ang asin at langis, at waring matutunaw siya sa naglalarong init at lamig pagsapit sa ekwador. Nakaipit sa kaniyang tuka ang uhay, at sa tumpak na sandali ay ihuhulog niya sa pipiliing lupain upang maging magkapatid na sibol na magpapatuloy ng salinlahi. Makakasabay niya ang ibang balangkawitan sa mahaba, nakababatong paglalakbay. Magkaiba man ang kani-kaniyang pinagmulan ay hinahatak sila ng elektromagnetikong alon upang tuklasin ang ginhawa na maidudulot ng kaaya-ayang klima. Lumisan siya noon sa pamamagitan ng sagradong bangka na tinitimon ng Kaluluwang Patnubay.  Posibleng kalong ng kaniyang isip ang isang munting anghel, na lilipad din balang araw, at mag-aaral ng sinauna’t orihinal na Tag-araw.

“Dada,” tulang tuluyan ni Roberto T. Añonuevo, © 18 Abril 2013.

1. Sa tabi ng ilog

Itim lahat ang kaligiran, winika ni Enrique habang nakatanaw sa laot, at sa labis na pagod at pangungulila’y inakala niyang mga alitaptap na pumirmi sa kalangitan ang mga bituin.  Kinausap niya ang mga kulisap, at tumugon ang mga ito sa pamamagitan ng ampiyas at ulop. Namasa ang kaniyang buhok, at nang haplusin niya ang noo’y kumapit sa kaniyang palad ang dungis at langis.

Napahagulgol ang mga alon, at kung nagkataong lumingon si Enrique, natanaw sana niya ang mga sirena sa Malaka. Humihimbing sa kanilang kandungan ang mga magdaragat na maputla ang balat at gutom na gutom. Nakatanaw si Enrique sa malayo, at ang naririnig niya’y ang tinig ng isang binibining naglalaba sa tabi ng ilog. (Itutuloy. . . .)

2. Balangay

“Kailangan ko ng alipin,” winika ni Fernando habang kausap ang mga pahinante sa piyer. Pinagtawanan lamang siya ng mga nakarinig, at inuyam na kulang lamang siya sa alak.  “Magpakalasing ka, panyero!” anila, sabay halakhak. “Hindi ka makararating sa iyong patutunguhan!” Nagtiim-bagang lamang si Fernando, saka taas-noong naglakad samantalang kuyom sa kanang kamay ang isang mapa. Sa pagmamadali’y nakabunggo niya sa daan ang isang binatilyo, na sunog ang balat at bulawan ang buhok.

“Aba mo ngani,” nasambit ng binatilyo. Nang magtugma ang kanilang mga mata’y kinutuban si Fernando na ito ang kaniyang hinahanap na alipin. Sumasal ang tibok ng kaniyang puso. Sinikap ni Fernando na kausapin ang binatilyo sa paraang mauunawaan nito. Nagmuwestra pa ito ng kung ano-anong anyo, at pagkaraang mapagod ay saka tumugon ang binatilyo.

Itinuro niya ang isang balangay na winasak ng bagyo, at sinabing “Nais kong sumakay sa iyong dambuhala.” (Itutuloy. . . .)

3. Dambuhala
Pumaloob si Enrique sa dambuhalà na nagngangalang Andalusya, at gaya ng ibang alipin ay isa-isang pinasan ang mga kargadang pinamili ng amo. Sinalat ng kaniyang mga talampakan ang sahig na yari sa matitigas na kahoy, at wari niya’y isang bundok ang tinabas upang magsilang ng kahanga-hangang sasakyang dagat. Tiningala niya ang layag, at napansin niya na nakadapo sa tuktok ng poste ang isang uwak. Napukaw lamang ang kaniyang pansin nang sumigaw ang kawal upang magpatuloy.

Halos magtatakipsilim na nang matapos maikarga ang pangwakas na kargamento sa sasakyan. Naghuhuntahan ang mga pahinante nang biglang may pumalahaw sa kaliwang panig. Nawalan ng malay ang isang kawal sa ikalimang palapag; at ang iba pang kawal ay sumaklolo sa kanilang kasama. Nagmasid lamang si Enrique, at pagkaraan ay naghanap ng tubig na maiinom.

“Wala kaming tubig,” ani Fernando nang tanungin ni Enrique. “Kung gayon,” tugon ni Enrique, “ay nakatakdang mamatay ang iyong kasama.” Nahiwatigan ng amo ang winika ng binatilyo, at ilang sandali pa’y ipinalabas niya ang bariles ng tubig-tabang para sa inumin ng mga magdaragat.

“Nauuhaw ako,” sambit ni Enrique sa sarili, habang nakasalampak sa gilid ng kubyerta, at pagkaraan ay bumuhos ang malakas na ulan, at umulan ng mga isda, upang siya’y daluhan.  Nagsipanakbuhan ang mga magdaragat papasok sa mga silid, at inakalang iyon na ang wakas ng daigdig. (Itutuloy. . .)

4. Pangalan
Tinawag siyang “Wikwik” ng mga kargador, at itinuring na sampid na walang alam sa karagatan. Nagunita niya ang wikwik, at sa kanilang nayon ay kinatatakutan ito bilang ibong mandaragit na malalapad ang bagwis, matigas at pabaliko ang tuka, matatalas ang kuko, malinaw ang paningin, at taglay ang balahibong pinaghalong puti, pula, at itim. Hindi marahil nauunawaan ng mga kargador ang kahulugan ng wikwik, aniya, at binanggit lamang iyon dahil sa pambihirang tunog na gumagagad sa kanilang matitigas na dila.

Nasaksihan niya kung paanong dagitin ng wikwik ang bagong silang na biik, at makaraang umimbulog ay inihulog ang biik sa bangin upang muling pulutin at tangayin sa kung saang pugad sa batuhan. O kaya’y kung paano binulag saka pinilay ng wikwik ang isang unggoy, at pagkaraan ay niluray ang laman-loob sa ilang sandali.

Wala siyang pangalan, at habang siya’y nasa banyagang tubigan ay naisip na hindi mahalaga ang pangalan. Lahat sila, silang nakasakay sa Andalusya, ay pantay-pantay sapagkat anumang oras ay maaaring lamunin sila na matatangkad na alon; o kaya’y sumampa sa kanilang sasakyan ang mahahabang galamay ng pugita; o bungguin ng mga tandayag at pagi ang kanilang proa upang ipamalas ang karupukan ng kanilang pag-iral. Hindi mahalaga ang pangalan, bagkus ang simoy, at ang agos ng tubig ay ihahatid sila sa pampang ng mga kalakalan.

Ngunit nayayamot sa kaniya ang amo tuwing siya’y tatawagin; at si Senyor Fernando ay hindi sanay tawagin siya nang pasutsot, at sumigaw ng “Halika, Alipin!” Nang tanungin siya kung ano ang kaniyang ngalan ay umiling lamang siya. “Mula ngayon ay tatawagin kitang Enrique,” dumaragundong na winika ni Senyor Fernando. “Magiging tukayo mo ang dukeng nabigador ng Portugal, ngunit sa pagkakataong ito ay magiging utusan ka sa piling ko.” Napahalakhak si Senyor Fernando at tumalikod pagkaraan upang harapin ang kaniyang mapa at paraluman.

Naibigan ng binatilyo ang ngalang “Enrique.” Isa na siyang nabigador; at kung siya man ay dating tagasagwan sa kanilang balangay, siya ngayon ay magiging timonero. Tahimik niyang inihanda ang kape at tabako ni Senyor Fernando; at pagkaraan ay lumabas ng silid upang tanawin muli ang mga bituin. “Makababalik ako sa aking bayan,” bulong ni Enrique, “at tutuparin ang kapalaran ng isang dakilang manlalakbay!” Waring narinig siya ng kalangitan, at ilang sandali pa’y gumuhit ang tatlong bulalakaw sa karimlan. (Itutuloy. . . .)

Inisip ang Bayan ko’t Nagbalik ako sa Punongkahoy

Salin ng tulang tuluyan ni Karol Wojtyla (Papa Juan Pablo II) mulang Poland.
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo mulang Filipinas.

1.
Sumibol ang punongkahoy ng karunungan ng mabuti at masama sa pasigan ng ating lupain. Kasama natin ay lumago ito sa paglipas ng mga siglo; tumayog itong Simbahan sa pamamagitan ng mga ugat ng ating konsiyensiya.

Pinasan natin ang mga prutas, mabigat ngunit nakapagpapalakas. Naramdaman natin ang punongkahoy na yumayabong, gayunman ay nanatiling nakabaon nang malalim sa isang patse ng lupa ang mga ugat nito. Inihayag ng kasaysayan ang mga pakikibaka ng ating konsiyensiya. Pumipintig ang tagumpay sa loob ng saray nito, at ang kabiguan. Hindi tinatakpan ng kasaysayan ang mga ito, bagkus hinahayang tumingkad.

Kaya ba ng kasaysayang dumaloy pasalungat sa agos ng konsiyensiya?

2.
Saang direksiyon nagsanga ang punongkahoy? Aling direksiyon ang sinusundan ng konsiyensiya? Walang kilalang hanggahan ang punongkahoy ng karunungan.

Ang tanging hanggahan ay ang Pagdating na magbibigkis sa isang lawas ang mga pakikibaka ng konsiyensiya at ang mga misteryo ng kasaysayan: paghuhunusin nito ang punongkahoy ng karunungan tungo sa Matang-tubig ng Buhay, na patuloy dumadaluyong.

Subalit bawat araw ay naghahatid ng parehong pagkakahati-hati sa bawat diwa at kilos, at sa pagkakahating ito’y ang Simbahan ng konsiyensiya ay tumataas mula sa mga ugat ng kasaysayan.

3.
Huwag nawa nating maiwala ang linaw na nakikita ng paningin, na pinaglilitawan ng mga pangyayari, at naglaho sa di-masukat na tore na batid ng tao kung saan siya patutungo. Tanging ang pag-ibig ang talaro ng tadhana.

Huwag na nating dagdagan ang saklaw ng anino.

Hayaang ang sinag ng liwanag ay umalimbukad sa mga puso at tumanglaw sa gitna ng karimlan ng mga salinlahi. Hayaang ang sinag ay tumagos sa ating karupukan.

Hindi dapat nating payagan ang kahinaan.

4.
Mahina ang bayan na tumatanggap ng kabiguan, at nalimot na ipinadanas iyon upang magbantay hanggang pagsapit ng oras nito. At ang mga oras ay patuloy na nagbabalik sa dakilang orasan ng kasaysayan.

Ito, ang liturhiya ng kasaysayan. Ang pagbabantay ay salita ng Panginoon at ang salita ng Bayan, na patuloy nating tinatanggap nang panibago. Lumilipas ang sandali sa salmo ng walang humpay na kumbersiyon: kumikilos tayo tungo sa pakikilahok sa Ewkaristiya ng mga daigdig.

5.
Sa iyo, daigdig, kami ay bumababa upang palawakin ang iyong saklaw sa lahat ng tao, ikaw na mundo ng aming mga kabiguan at tagumpay; sa lahat ng puso’y bumabangon ka bilang misteryo ng paskuwa.

Daigdig, palagi kang magiging bahagi ng aming panahon. Sa kabila ng panahong ito, at sa pagkatuto ng bagong pag-asa, maglalakbay kami sa bagong daigdig.

At ibabantayog ka namin, daigdig ng sinauna, bilang bunga ng pag-ibig ng mga salinlahi na hinigtan ang poot.

Mga Guhông Paikid

Salin ng “Las ruinas circulares” ni Jorge Luis Borges (Jorge Francisco Isidoro Luis Borges) mulang Argentina.
Salin sa eleganteng Filipino ni Roberto T. Añonuevo mulang Filipinas.

At kung lumisan siyang pinapangarap ka. . .
—Sa pamamagitan ng Salamin, VI

Wala sa kaniyang nakakita nang lumunsad sa sinang-ayunang gabi, walang nakakita sa barotong de-kawayan na lumubog sa sagradong banlik, ngunit ilang araw pa’y ni walang nakabatid na ang tahimik na lalaki’y nagmula sa Timog at ang kaniyang bayan ay isa lamang sa walang hanggahang nayon paakyat sa mabalasik na gilid ng bundok, na ang kawikaang Zend ay hindi pa nababahiran ng Griyego at bibihira pa roon ang may ketong. Ang malinaw ay hinagkan ng abuhing lalaki ang putik, inakyat ang pampang nang hindi hinawi man lamang ang mahahalas na tambo na humihiwa sa kaniyang balát (marahil ay manhid), at gumapang nang hilo at sugatan paakyat sa paikot na moog na may putong na batong tigre o kabayo, na kung minsan ay kulay apoy at ngayon ay abo. Ang bilog na ito ay templong nilamon ng sinaunang lagablab, ginahis ng malamok na gubat, at hindi na pinagdarasalan pa ng mga tao ang anito. Nag-unat ang banyaga sa lilim ng pedestal. Napukaw siya ng sinag ng araw sa itaas. Hindi siya nagulat nang matuklasang naghilom ang kaniyang mga sugat; ipininid niya ang maputlang paningin at humimbing, hindi dahil sa kahinaan ng lamán bagkus sa katatagan ng isip. Batid niyang ang templong ito ang pook na kailangan ang kaniyang makapangyarihang lunggati; batid niyang ang walang humpay na mga punongkahoy ay nabigong bigtihin ang mga guhô ng isa pang pinagpalang templo sa dulong ibaba na dating angkin ng mga anito na ngayon ay sunóg at patay; batid niyang ang kaniyang kagyat na tungkulin ay managinip. Nang sumapit ang kalagitnaan ng gabi’y napukaw siya sa balisang huni ng ibon. Ang mga bakás ng mga walang-saping talampakan, ang ilang igos at mga kantara, ay nag-iwan ng pahiwatig sa kaniya na ang mga lalaki ng rehiyon ay mapitagang naniktik habang siya’y natutulog, dumulog sa kaniyang proteksiyon o natakot sa kaniyang mahika. Nanlamig siyang saklot ng pangamba, at naghanap ng nitsong libingan sa guhong pader para magkubli sa mga di-matukoy na dahon.

Hindi imposible ang lunggating gumabay sa kaniya, bagaman sobrenatural. Ibig niyang mangarap ng tao; ibig niyang mangarap nang buong katapatan sa pinakamaliit nitong kabuuan at ipataw sa kaniya ang realidad. Ang mahikong proyektong ito ang nakapagpapagod sa buong lawak ng kaniyang kaluluwa; kung may sinong magtanong sa kaniya ng pangalan niya, o kaya’y usisaing magsalaysay ng ilang pangyayari hinggil sa kaniyang buhay, ay ni hindi siya makatutugon. Angkop sa kaniya ang templong giba at di-pinananahanan, dahil taglay nito ang minimo ng nakikitang daigdig; angkop din sa kaniya ang pagkamalapit ng mga manggugubat, dahil siya’y nabibigyan ng mga payak na pangangailangan. Ang kanin at prutas na ibinibigay nila sa kaniya ay sapat upang lumakas ang kaniyang pangangatawan, na konsagrado sa tanging tungkuling matulog at mangarap.

Sa umpisa’y magulo ang kaniyang mga panaginip; pagdaka’y nagiging diyalektiko ang kalikasan. Napanaginip ng banyagang siya’y nasa sentro ng paikid na ampiteatro na wari bang sunog na templo; punô ng mga tahimik na estudyante ang mga hanay ng upuan; ang mga mukha ng pinakamalayo ay nakatanaw sa distansiya ng ilang siglo at kasingtaas ng bituin, ngunit tiyak ang hugis ng anyo. Ang lalaki’y idinikta ang mga leksiyon ng anotomiya, kosmograpiya, at mahika: pigil-hiningang nakinig ang mga mukha at sinikap sumagot nang tila nakauunawa;  na parang nahulaan nila ang halaga ng eksaminasyon na hahango sa isa sa kanila mula sa kondisyon ng bigong anyo at magpapaloob sa kaniya doon sa tunay na mundo. Ang lalaki, tulog man o gising, ay pinag-isipan ang mga sagot ng kaniyang mga multo, at hindi pumayag na linlangin ng mga impostor, at sa ilang masalimuot na bagay ay nakadama ng lumalagong karunungan. Naghanap siya ng kaluluwang karapat-dapat makilahok sa uniberso.

Makalipas ang siyam o sampung gabi ay naunawaan niya nang may pait na wala siyang maaasahan sa kaniyang mga estudyante na nilunok nang pasibo ang kaniyang doktrina, ngunit may maaasahan siya sa ilang mag-aaaral na paminsan-minsang nagkakalakas-loob na sumalungat sa kaniya. Ang unang pangkat, bagaman karapat-dapat tumbasan ng pagmamahal at kalinga, ay hindi makaigpaw sa antas ng mga indibidwal; at ang ikalawa’y umiral bago pa ang yugtong mataas-taas na antas. Isang hapon (ang mga hapon ngayon ay inilalaan sa pagtulog, at ngayon ay gising lamang siya nang ilang oras sa umaga), pinalis niya nang ganap ang malawak na lawas ng mga estudyante at pumili lamang ng isa. Siya ang di-palaimik, maputlang bata, na kung minsan ay matigas ang ulo, at ang matitingkad na katangian ay kahawig ng nananaginip sa kaniya. Hindi nakatigatig nang matagal sa bata ang kagyat na pagpapaalis sa mga kapuwa niya disipulo; at pagkaraan ng ilang pribadong leksiyon ay ikinagulat ng kaniyang maestro ang progreso ng tinuturuan. Gayunman, naganap ang sakuna. Bumangon isang araw ang tao mula sa kaniyang pagtulog, waring galing sa disyertong malapot, tumingin sa walang silbing liwanag ng hapon na mabilis niyang inakalang mula sa madaling-araw, at nabatid na hindi siya nananaginip. Sa buong gabi at buong araw ay lumukob sa kaniya ang hindi matiis na linaw ng insomniya. Sinikap niyang maglagalag sa gubat, nang mabawasan ang lakas. Halos maidlip siya sa mga katas ng dita, subalit ang mga panaginip ay lukob ng panandalian, sinaunang bisyong pawang walang silbi. Sinikap niyang tipunin ang lawas ng mga estudyante subalit hindi pa man siya nakapagsasalita nang mahaba’y nasira ang anyo nito at nabura. Sa kaniyang halos walang hanggang pagbabatantay, sinilaban ng mga luha ng poot ang kaniyang paningin.

Nabatid niyang ang paghubog ng magulo at maligoy na bagay na bumubuo sa mga panaginip ang pinakamahirap gawin ng tao, bagaman dapat niyang arukin ang lahat ng hiwaga ng ordeng superyor at imperyor: higit na mahirap kung ihahambing sa paglubid ng buhangin o paghugis ng walang mukhang hangin. Nabatid niyang hindi maiiwasan ang pangunang kabiguan. Sumumpa siyang kalilimutan ang dambuhalang alusinasyong yumanig sa kaniya, at umisip ng bagong paraan ng pagdulog upang mapanumbalik ang lakas na nilustay ng deliryo. Iwinaksi niya ang pagbabalak ng pananaginip at halos magtagumpay agad sa pagtulog nang mahaba sa bawat araw. Sa ilang beses na nanaginip siya sa panahong ito, hindi niya binigyang pansin ang mga ito. Bago ipagpatuloy ang gawain, hinintay niya ang kabilugan ng buwan. Pagdaka, nang sumapit ang hapon, dinalisay niya ang sarili sa tubig ng ilog, sumamba sa mga diyos ng mga planeta, binigkas ang mga kataga ng makapangyarihang pangalan, at natulog. Halos agad niyang napanaginip ang pusong tumitibok.

Napanaginip niya ang makislot, mainit, malihim, halos kasukat ng kuyom na kamao at kulay granate sa loob ng penumbra ng katawan ng tao na wala pang mukha o ari; at sa loob ng labing-apat na malinaw na gabi ay napanaginip niya ito nang may mapanuring pag-ibig.  Bawat gabi’y sinasagap niya ito nang higit na malinaw. Hindi niya ito hinipo: sinipat lamang niya ito, tinitigan, at paminsan-minsang sinulyapan. Sa ikalabing-apat na gabi’y hinipo niya ang ugat ng pulmon sa pamamagitan ng hintuturo, at pagkaraan, ang buong puso, loob man o rabaw nito. Nagalak siya sa pagsusuri. Sinadya niyang hindi managinip nang isang gabi: muli niyang kinuha ang puso, inusal ang pangalan ng planeta, at inisip pagkaraan ang iba pang pangunahing organ. Sa loob ng isang taon ay nakabuo siya ng kalansay at pilik. Pinakamahirap marahil ang di-mabilang na buhok. Pinangarap niya ang buong tao, isang kabataan na hindi umuupo o nagsasalita, at hindi kayang dumilat. Gabi-gabi, siya ang pinapangarap ng tao.

Sa mga kosmogoniyang nostiko, ang mga demyurgo ay humubog ng pulang Adan na hindi makatindig; marupok, sinauna, at elemental gaya ng Adan ng abo ang Adan ng mga Panaginip na pinanday sa mga gabi ng mago. Isang hapon, halos wasakin ng isang tao ang kaniyang buong obra, ngunit pagkaraan ay nagbago ang isip. (Nakabuti marahil kung tuluyang winasak niya yaon.) Nang magawa na niya ang lahat ng pananambitan sa mga anito ng lupain at ilog, napaluhod siya sa paanan ng epihiye ng animo’y tigre o kabayong potro at humingi ng di-mabatid na saklolo. Kinagabihan, napanaginip niya ang estatwa. Napanaginip niyang buháy ito at kumakatal: hindi iyon bastardo ng tigre at kabayong potro, bagkus supling ng dalawang masilakbong nilalang bukod sa toro, rosas, at bagyo. Ang maramihang diyos na ito ay nagpakilala sa kaniyang Apoy, at sa paikid na templo (at sa iba pang gaya nito), naghahain ng sakripisyo ang mga tao at sumasamba, at mahiwagang bubuhayin niya ang pinapangarap na kaluluwa, sa paraang ang lahat ng nilalang, maliban sa Apoy at sa nananaginip, ay maniniwalang ito ang tao na may buto’t laman. Iniutos niyang sa sandaling ang tao na ito ay maturuan sa lahat ng ríto, dapat siyang ibalik sa ibang guhong templo na ang mga templo ay nakatindig pa rin sa kailaliman, upang may tinig na pupuri sa kaniya sa iniwang edipisyo. Sa panaginip ng tao na nananaginip, nagising ang pinananaginipan.

Tinupad ng mago ang lahat ng iniutos sa kaniya. Ginugol niya ang ilang panahon (na maitatakdang dalawang taon) sa pagtuturo sa kaniya ng mga misteryo ng uniberso at kulto ng apoy.  Palihim siyang nasaktan na mahiwalay sa kaniya. Ikinatwiran ang pangangailangan sa pagtuturo, nadagdagan bawat araw ang bilang ng oras na nakalaan sa pananaginip. Itinuwid niya ang kanang balikat, na tila laylay. May mga sandali, na nababagabag siyang ang lahat ng ito ay dati nang naganap. . . . Sa pangkalahatan, masasaya ang araw niya; kapag pumikit siya’y naiisip: Ngayon ay magkakaroon na ako ng anak. O kung minsan: Naghihintay sa akin ang supling ko at hindi siya makaiiral kung hindi ako sasama sa kaniya.

 Dahan-dahan niyang nakasanayan ang realidad. Minsan ay inutusan niya siyang itirik ang bandera sa malayong taluktok. Kinabukasan, wumawagayway na sa taluktok ang bandera. Sinubok niya ang iba pang kahawig na eksperimento na higit na mapangahas. Nabatid niya nang may pait na ang kaniyang anak ay handa nang isilang, at marahil ay apurado. Nang gabing iyon ay hinagkan niya sa unang pagkakataon ang anak at inutusang magtungo sa ibang templo, na  ang mga labî ay pumuputi sa dulong ibaba, sa kabila ng ilang milya ng masalimuot na kagubatan at latìan. Bago niya gawin ito (upang hindi mabatid ng kaniyang anak na kaluluwa lamang siya, saka isiping tunay na tao siya gaya ng iba), winasak niya ang lahat ng gunita nito sa mga taon ng pagsasanay.

Lumabo ang kaniyang tagumpay at kapayapaan dahil sa pagkabato. Sa pagitan ng takipsilim at madaling-araw ay nanikluhod siya sa batong pigura, at inisip-isip marahil ang tunay na anak na magsasagawa ng kahawig na ríto sa iba pang paikid na guho sa kailaliman; at sa gabi’y hindi na siya nananaginip, o nanaginip gaya ng iba pang tao. Waring naging mapusyaw ang pagsagap niya sa mga tunog at anyo ng uniberso: ang kaniyang nawawalang anak ay pinasisigla ng pagdupok ng kaniyang kaluluwa. Naganap na ang layon ng kaniyang buhay; at nanatili siya sa ekstasis. Makalipas ang ilang panahon, na kinalkula ng ilang tagapagtala sa ilang taon o sa ilang dekada, pinukaw siya isang gabi ng dalawang mananagwan; hindi niya maaninag ang kanilang mga mukha, ngunit isinalaysay nila sa kaniya ang mahiwagang lalaki sa templo sa Hilaga, na kayang maglakad sa gitna ng apoy nang hindi nalalapnos. Biglang naalaala ng mago ang winika ng diyos. Nagunita niyang sa lahat ng nilalang na lumaganap sa mundo, tanging ang Apoy ang nakakikilala sa kaniyang anak na isang kaluluwa. Ang gunitang ito, na sa una’y nagpakalma sa kaniya, ay nagwakas sa pagpapahirap sa kaniya. Nangamba siyang kung hindi pagbubulayan ng kaniyang anak ang di-pangkaraniwang pribilehiyong ito, sa ilang pagkakataon ay matutuklasan niyang siya’y isa lamang simulakro. Ang hindi maging tao, ang maging tatak na anyo lamang sa mga panaginip ng ibang tao, ang walang kaparis na kahihiyan at kabaliwan! Sinumang ama ay interesado sa mga anak niyang isinilang (o pinayagang ipanganak) dulot ng pagkalito sa galak; likás lamang na ang mago ay mangamba sa kinabukasan ng anak na pinag-isipan niya ang bawat katangian, ang bawat tabas, sa loob ng sanlibo’t isang gabi.

Nagwakas agad ang kaniyang pangangamba, ngunit nang may tiyak na babala. Ang una (matapos ang mahabang tagtuyot), lumitaw ang isang malayong ulap, magaan gaya ng ibon, at humimpil sa gulod; pagkaraan, doon sa Timog, ang kalangitan ay nagkulay rosas na waring gilagid ng mga leopardo; dumating pagdaka ang kulumpon ng usok na pinakutim ang metal ng mga gabi; at dumating ang mga balisang pagaspas ng nangagliliparang hayop. Dahil ang mga naganap noong nakaraang mga siglo ay nagaganap muli. Ang mga guho ng santuwaryo ng diyos ng Apoy ay winasak ng apoy. Nakita ng mago, sa bukang-liwayway na walang mga ibon, ang paikit na apoy na dumidila sa mga pader. Naisip niya agad na magkubli sa tubig, ngunit naunawaan niyang sasapit ang kamatayan upang maging korona ng kaniyang matandang edad, at palalayain siya sa kaniyang mga pagpapagal. Lumakad siya tungo sa rabaw ng lagablab. Hindi nilamon ng apoy ang kaniyang lamán, bagkus hinaplos-haplos lamang siya, at umapaw sa kaniya nang walang init o pagsabog. Naunawaan niya nang maluwag, nang may pagkapahiya, at nang may pagkahindik, na siya ay isa ring ilusyon, at may ibang tao ang nananaginip sa kaniya.

Nakatataba ng puso ang makapiling ang mga kinatawan ng mga pangkat etniko sa buong Filipinas sa Wika ng Kapayapaan: Pambansang Summit at Palihan, na ginanap sa Malaybalay, Bukidnon noong 13-15 Pebrero 2014. Lumitaw sa mga talakayan ang pangangailangan ng isang pambansang wika, na nagkataong Filipino, para maging lingguwa prangka ng mga pangkat etnikong ang mga wika’y hindi nalalayo sa Tagalog.

Ngunit kapag pinag-usapan ang “wika ng kapayapaan,” ang mga konsepto ay hindi lamang limitado sa lingguwistika o sosyolingguwistika. Kaugnay din sa naturang taguri ang usapin sa Pamanang Lupain ng mga Ninuno [ancestral domain], ang paghahanap ng katarungan laban sa mga dambuhalang minahan at walang habas na pagtotroso o paggugubat. Lumitaw din sa usapin ang diskriminasyon at intoleransiya sa mga katutubo, na madarama hindi lamang ng mga estudyante bagkus ng mga trabahador o propesyonal.

Nabanggit din sa mga talakayan ang mga nagaganap sa pagbubuo ng Bangsamoro Basic Law. Ang nasabing panukalang batas na binabalangkas pa hanggang ngayon, at ihahain sa sambayanan sa 8 Marso 2014, ay kakatwang nakasulat sa Ingles, at ito ang isa sa mga hindi naibigan ng mga katutubo. Para sa kanila, ang panukalang batas ay para lamang sa Moro Islamic Liberation Front (MILF), na ang wika ay wikang Ingles, imbes na pumabor sa paggamit ng lingguwa prangkang Filipino sa Mindanaw.

Isa pang hindi nasagot ng panig ng MILF ay kung bakit hindi nito inihahayag sa sambayanang Filipino ang mga naging kasunduan nito sa mga pangkat etniko sa Mindanaw at Palawan. Ang naturang mga kasunduan, bagaman nasa antas ng pamayanan, ay mahalagang maunawaan ng sambayanan sapagkat ang usapin ng kapayapaan ay usapin ng lahat ng mamamayang Filipino. Kailangang maibunyag din ang resulta ng mga konsultasyon, at kung kinikilala ba ng mayorya ng mga pangkat etniko si Datu Antonio Kinoc ng B’laan, at siyang kumakatawan umano sa lahat ng pangkat etniko sa Mindanaw. Si Datu Kinoc ay Ingles nang Ingles, at daig pa ang mga akademiko, na hindi naibigan ng iba pang kinatawan ng mga pangkat etniko.

Kung nais ng kapuwa MILF at Gobyernong Filipinas na makabuo ng isang pangmatagalang kasunduang pangkapayapaan, ang wika ng kasunduan at wika ng batas ay napapanahon nang isulat sa Filipino nang may katumbas na teksto sa mga wikang katutubo. Ito ang lumabas sa mga talakayan, at marapat pakinggan ng pamahalaan. Ang sumusunod ay ang pinagtibay na resolusyon sa “Wika ng Kapayapaan: Pambansang Summit at Palihan”:

WIKA NG KAPAYAPAAN

Pambansang Summit at Palihan

Pook Kaamulan, Lungsod Malaybalay, Bukidnon

KAPASIYAHAN BLG. 2014-01, S. 2014

Pinagtitibay ang kapasiyahang irekomenda kay Pangulong Benigno S. Aquino III ang paggamit ng wikang Filipino sa mga kasunduang pangkapayapaan at iba pang kaugnay na batas

SAPAGKAT ang usapin ng kapayapaan ay mahalagang bahagi ng Sambayanang Filipino upang mapalakas ang bawat pamayanang magiging haligi ng bansa;

SAPAGKAT ang diwa ng kapayapaan ay likás na nakapaloob sa iba’t ibang kultura ng mga pangkat etniko ng Filipinas ngunit nakakaligtaang ipabatid sa mayorya ng populasyon ng Filipino;

SAPAGKAT ang mithi ng kapayapaan ay pangunahing pangangailangan na dapat bigyang pansin ng kapuwa pambansang pamahalaan at pamahalaang lokal;

SAPAGKAT ang kaganapan ng kapayapaan ay matatamo lamang sa paggamit ng wikang pambansang Filipino—katuwang ang mga katutubong wika sa buong Filipinas—na magbibigay ng nagkakaisang lakas, talino, at ambag ng lahat ng mamamayang Filipino, anuman ang lipi, paniniwala, at uring pinagmulan.

IPINAPASIYA, gaya ng ginagawang pagpapasiya ngayon, na dibdibang harapin ng pamahalaan, lalo na ng mga kinauukulang ahensiya o sangay nito, na ang mga balangkas ng Kasunduang Pangkapayapaan at ang mga batas na ipinaiiral sa bansa  ay dapat isulat sa wikang Filipino nang may katumbas na teksto sa mga katutubong wika ng mga pangkat etniko, at kaugnay nito, isangkot ang Komisyon sa Wikang Filipino sa mabilisang pagsasalin sa wikang Filipino ng mga batas na kasalukuyang pinaiiral para sa Kasunduang Pangkapayapaan at para sa kapakanan at karapatan ng mga pangkat etniko;

IPINAPASIYA rin na ipaabot sa pamahalaang pambansa at pamahalaang lokal na magsagawa ng malawakang konsultasyon sa mga pangkat etniko ng Filipinas sa pamamagitan ng wikang mauunawaan ng lahat, bago magsagawa ng mga proyektong pangkaunlaran sa mga lupain at tubigan, gaya ng impraestruktura at pagmimina, na makaaapekto sa kanilang kultura at pag-iral; at kaugnay nito ay gamitin ang Filipino sa antas ng barangay.

IPINAPASIYA pa na ipaabot sa mga kinauukulang ahensiya ng pamahalaan ang pangangailangang bumuo ng malinaw na programa upang harapin ang mabigat na hamon ng diskriminasyon at intoleransiya laban sa mga pangkat etniko, at gamitin sa naturang programa ang wikang Filipino na katuwang ang iba’t ibang wika ng mga pangkat etniko para maipaunawa sa pangkalahatang populasyon ng Filipinas ang mga usapin;

IPINAPASIYA sa wakas na ipaabot sa pamahalaang pambansa na dapat itong bumuo ng mga mekanismo ng komunikasyon sa wikang Filipino at mga katuwang na wika ng mga pangkat etniko gaya ng isinasaad ng Executive Order No. 335, at tutumbasan ng sapat na pondo ng pamahalaan, nang maisaalang-alang at matugunan ang mga problema, hinaing, at mungkahi ng mga pangkat etniko, lalo kung may kaugnayan sa mga Pamanang Lupain ng mga Ninuno, kasaysayan, kultura, kabuhayan, at katarungan.

NILAGDAAN at pinagtibay ng mga kalahok sa Wika ng Kapayapaan, Pambansang Summit at Palihan, na ginanap sa Pook Kaamulan, Lungsod Malaybalay, Lalawigang Bukidnon, Filipinas ngayong 15 Pebrero 2014.

Datu Jose E. Amban (ATA), Hernon E. Ambe (Bagobo ),Datu Ampuan Jeodoro Sulda (Menuvu), Charlita Lilawan-Ampode (Manobo Polangén), Datu Masilsil Warlito S. Sagubay (Higaonon), Romel B. Castello (Ibanag), Bae Merlinda B. Arao (ATA), Liza Yambagon (Bukidnon), Apolonio S. Tumbanga (Higaonon), Felomina G. Lagrada (Bukidnon), Salim  C. Sanihon (Basilan), Jennyleigh Mangubat (Bukidnon), Wimfredo Evangelista (Mangyan Iraya), Judith B. Dinsag (Bukidnon), Pirscaldo B. Carig (Bukidnon), Datu Elfranco Linsabay (Talaandig), Timeteo A. Lboerans (Iligan), Gertrudes A. Umhag (Bukidnon),   Isidro T. Echavez (Iligan), Angela G. Reyes (Bukidnon), Crispino Zinsagan (Tigwahanon), Datu Moises V. Kandang (T’bole-Ubo), Benilda M. Daytaca   (Applai-Kankanaey), Eliza A. Babaran (Fontok), Datu Pindulonakan Rogelio C. Lahuney (Manobo Polangén), Bae Imelda L. Signapnon (B’laan), Datu Elfranco L. Linsahay (Talaandig), Datu Diamla Rolando Soony (Higaonon), Datu Ronald Misanhumsay (Higaonon), Lorna B. Dela Cruz  (Yogad), Delia V. Giron (Ivatan), Datu Dominador E. Sambolan (IPMR), Biki Farumyan (Taubuid), Lolita M. Gunyo Bargon,Saidira Mansumayan (Mëranaw), Rogelio T. Sarillla (Talaandig/Lantapan), Crispin L. Saway (Talaandig/Lantapan), Jorge G. Ingayan (Hanunuo Mangyan), Ester T. Gramaje (Itawes/Ibanag), Jaime G. Castillo (Ivatan), Natividad M.Salcedo (Balangao), Biki Farumyan (Mindoro), Lolita M. Gunyo (Bangon), Datu Diamla Rolando So-ong (Higaonon), Marietta P. Dummanao (Tuwali), Fernuel Perino(Umayamnon), Jimmy B. Fonlo    (Ibaloy), Renedios G. Balletto (Bukidnon), Marissa G. Taypen (Bukidnon), Timoteo A. Loberanes (Iligan), Liza Yambagon   (Bukidnon), Julio Palisjerio (Ibaloy), Judith B. Dinsao (Bukidnon), Priscilla Carieg (Bukidnon), Pepito Rodello (Bukidnon State University), Minang  D. Sherief (Meranaw), Mary Jane B. Rodriguez (Tagalog),Ruby G. Alcantara (Tagalog/Hiligaynon), Datu Hussayin Arpa (Sama-Bajao), Saidina L. Mansumayan (Kalilargan), Gapa G. Dialang (B’laan), Fulong Alfredo N. Pandian (B’laan), Fulong Fernando S. Bagon (B’laan), Roberto L. Soong III (Higaonon), Macasalong C. Davanda (Meranaw), Norma P. Timbal, Francisca L. So-ong  (Higaonon), Pasencia S. Timbangan (Higaonon), Randy C. Timbangan (Higaonon),Marqulino A. Alvano (Higaonon), Marecel T. Llanes (Higaonon), Roselyn W. Garambas (Bogkalot), Lester G. Babiera (Tagalog), Alyssa Romielle F. Manalo (Tagalog-Batangas), Saidina Manaemayan (Kalilangan Higaonon), Jofilo Pinaandel (Higaonon), Jubert S. Nalosa (Bisaya), Cris May Jane S. Savie (Bisaya), Dorothy L. Chakiwag           (Sinadanga), Allan L. Paclit (I’guak), Gilbert T. Burdeos (Manobo), Florenda Pedro    (Kankanaay), Benjamin B. Vidal (Subanen), Antoneo P. Bantas (Subanen), Paquito B. Canibong, Sr. (Subanen), Maria Juanita Muntaluan (Bisaya Bukidnon), Pesio Umbasen (Subanen), Elvert Imbing Ebillo (Subanen), Sadawe A. Comonog (Higaonon), Rady C. Pugoy (Higaonon), Richard A. Zalsos (Higaonon), Roberto T. Añonuevo(Tagalog-Rizal), Purificacion G. Delima (Ilokano), Bae Lorna Enderes-Flores (Higaonon)

 

Nakasisilaw ang ginintuang buwan dito sa Sagada, at habang nakatanaw ako sa terasa ng Yoghurt House, ang humahabol sa aking guniguni ay bus sa Halsema. Tinatakpan ng ulop ang kabundukan, na parang binuksang pabrika ng yelo, at ang landas ay dambuhalang ahas na gumagapang nang lasing. Nakasakay ang iyong kaluluwa sa aking balikat; at kahit ako tumutungga ng tsaang gubat, ang nagugunita ko’y mga taludtod ni Marne Kilates hinggil sa kadena at kadensa ng mga liryo. Ang iyong labi ay isa ring liryong bumubukad sa madaling araw, at ang hininga’y halumigmig ng bakod ng mga pino mula sa hilaga. Iyan ang kumukurot sa aking guniguni, at paniniwalaan kahit nagretiro na akong tumula. Hahalakhak ka—doon sa silid ng mga anino— at magbabalik ang alingawngaw mula sa lambak. Maniniwala na akong gusgusing siste ang lamig na tumatagos sa buto, ngunit kung ang tinig mo’y panggabing huni, kusa akong maglalagos sa mga yungib—at handang mabasâ ang mga paa sa saluysoy ng kailaliman.

 “Blood Moon,” ni Roberto T. Añonuevo © 18 Abril 2014.

Nabibingi ako tuwing lumalayo sa iyo, at tumitimo sa karimlan ng aking isip ang kabundukan ng brilyante. Umalis sa kailaliman ng gabi, ang bus ay inihahatid ako sa lungsod na higit na nakasisilaw sa iyo. Kabesado ng tsuper ang matatarik, kumukurbang kalsada kahit yata nakapikit. Nauunawaan ng aking mga buto ang lamig; at natatanto ng lamig ang kalabisan na mautal sa halimuyak ng matatandang pino. Lumulusong ako sa paikot, maulop na mga bangin kahit wala rito ang aklat ni Borges:  Tatanungin ko ang karimlan kung hinuhubog nito ang anito, at kung bakit kumikirot ang aking pandinig. Ano ang musika ng paglalakbay? Sumasagot ang dilim sa pamamagitan ng mga ambon. Lumuluha sa hamog ang salamin ng bus. Walang patid na biyahe ang nais ko; at kung ikaw ang aking lungsod na paroroonan, hindi ako matatakot na mabingi, gaya ng bathalang nagpakumbaba at lumakad sa lupa. Sumasapit ako sa iyo hindi upang makarinig; lumalapit ako sa iyo upang ikaw ay makaniig, at malasap ang ganap na pakikipagsapalaran—alinsunod sa tadhana ng bituin, apoy,  panaginip. . . .

["Bágyo," tulang tuluyan ni Roberto T. Añonuevo © 13 Mayo 2014]